Esas itibariyle türetilmiş çeşit nedir ve neden ıslahçı hakkının koruması içindedir?
Islahçı Hakkı Rehberi Tem 02, 2024
Esas itibariyle türetilmiş çeşit (essentially derived variety) (“ETÇ”), ıslahçı hakkı kapsamında korunmaktadır. Söz konusu korumanın amacı, korunan çeşidin mutasyonlarının ve başlangıç̧ çeşidinde ufak değişiklikler yapılmak suretiyle elde edilen sözde farklı çeşitlerin serbestçe kullanımının engellenmesidir. Koruma altındaki bir çeşidin kendisinin esas itibarıyla türetilmiş bir çeşit olmaması kaydıyla, bu çeşitten esas itibarıyla türetilen çeşitler ıslahçı hakkı kapsamındadır [Yeni̇ Bı̇tkı̇ Çeşı̇tlerı̇ne Aı̇t Islahçı Haklarının Korunmasına İlı̇şkı̇n Kanun (“BitÇeşK”) m. 14/5 (a)].
Çeşidin, hakim özellikler itibarıyla bir başlangıç çeşidinden türetilmiş olması veya yine hakim özellikler itibarıyla başlangıç çeşidinden türetilen diğer bir çeşitten türetilmiş olması gerekir. Her iki durumda da esas itibarıyla türetilmiş çeşit, başlangıç çeşidini oluşturan genotip veya genotipler tarafından meydana getirilen asli özellikleri göstermelidir [BitÇeşK m.14/6 (a)].
Türetilmiş çeşit, başlangıç çeşidinden açıkça ayırt edilebilir olmalı ve türetme yönteminin yol açtığı farklılıklar dışında başlangıç çeşidini oluşturan genotip veya genotipler tarafından meydana getirilen asli özellikleri göstermelidir [BitÇeşK m.14/6 (b)]. ETÇ, başlangıç çeşidinden açıkça ayırt edilebilir olmalıdır. Eğer türetilen çeşit, korunan çeşitle aynı ise, bu çeşit, bir ETÇ olmayacaktır. Açıkça ayırt edilebilirliğin, yeni bir çeşit sayılmayı gerektirecek derecede olması gerekmez. Aksi takdirde, bu çeşit, bir ETÇ değil de yeni bir çeşit olacaktır. Nitekim ETÇ, korunan çeşitte küçük bir değişiklik yapılarak türetilir. ETÇ olabilmek için, o çeşidin ilk çeşitten türetilmiş olması gerekir. Buna karşılık, ilk çeşit esas alınmadan, bağımsız bir ıslah faaliyeti sonucunda, aynı asli özelliklere sahip bir çeşit geliştirilirse, geliştirilen bu çeşit, bir ETÇ olmayıp, bağımsız bir çeşit olacaktır.
Başlangıç çeşidinden, esas itibariyle türetilen bütün çeşitler üzerinde, başlangıç çeşidinin ıslahçısının hakkı vardır. Buna göre, koruma altındaki bir çeşidin kendisinin ETÇ olmaması gerekir [BitÇeşK m.14/5 (a)]. Diğer bir ifadeyle, başlangıç çeşidinden türetilen ETÇ1’den başka bir kişi yeni bir ETÇ1a türetirse, ETÇ1’in kendisi esas itibariyle türetilmiş çeşit olduğundan, bunu geliştiren kişinin, ETÇ1a üzerinde bir hakkı olamaz. Buna karşılık, başlangıç çeşidi sahibinin ETÇ1 ve ETÇ1a üzerinde ıslahçı hakkı devam eder. Görüldüğü üzere asıl başlangıç̧ çeşidi üzerindeki ıslahçı hakkı sahibine, daha sonra esas itibariyle kendisinden türetilen tüm çeşitler üzerinde hak iddia etme imkanı getirilmiştir.
1991 UPOV Sözleşmesi ve ıslahçı hakkı düzenlemeleri, esas itibariyle türetilmeyi, ayrıntılı bir şekilde tanımlamadığından, hükmün yorumunu, ıslahçı hakkı başvurusunu inceleme makamı veya dava açılması halinde mahkemeler yapacaktır. Belirsizliğin nedeni, “asli özellikler” ve “açıkça ayırt edilebilirlik” ibarelerinin kesin sınırlarının, düzenlemelerde belirlenmemesinden kaynaklanmaktadır.
ETÇ’lerin ıslahçı hakkı kapsamına dahil edilmesi, bir kişinin, korunan bir çeşitle önemli özellikleri aynı olmasına rağmen, onda birkaç küçük kozmetik (göz boyayıcı) değişiklikler yaparak, onu yeni bir çeşit olarak tanıtmasını engeller. Keza, bu hüküm ıslahçı hakkı düzenlemelerinde yer alan araştırma istisnasının kötüye kullanılmasını da engeller. Bu nedenle, esas itibariyle türetmede durum, patent hukukundaki patentli bir buluşun geliştirilmesine (eşdeğerler doktrinine) benzerdir. Eşdeğerler (equivalence) doktrinine göre, iki ürün-usul, aynı işi, aynı yolla ve aynı sonuca ulaşmak için gerçekleştiriyorsa, isimleri ve şekilleri farklı olsa bile, aynı sayılırlar. Keza, eşdeğerler, aynı etkiyi yaratan farklı araçlar olarak da tanımlanmaktadır. Bu doktrinin kabul edilmesi durumunda, patentli buluştan esinlenerek, değişik araç kullanarak gerçekleştirilen taklitçilik engellenmektedir. Buna göre, patentli bir buluşa eklenen unsur, patentli buluşun ulaştığı aynı sonucu veriyorsa, patent hakkının ihlali söz konusudur. Bunun tersine, buluştan bazı unsurların çıkarılması halinde, çıkarılan unsur asli unsur değilse, yani buluşun esasına ilişkin olmayan, sonucu etkilemeyen önemsiz unsurlarsa, yine ihlal gerçekleşmiştir. Ancak belirtmek gerekir ki, esas itibariyle türetilmiş çeşide ilişkin hüküm, patent hukukundaki eş değerler doktrini ile tamamen aynı şekilde işlemez. Bitki ıslahçısı alanında, esas olarak türetilmiş çeşitlerin ıslahçı hakkı sahibinin münhasır hakkını ihlal ettiği kabul edilmesine rağmen, eş değerler doktrini ıslahçı hakkı alanında kıyasen kullanılmamaktadır. Zira, ETÇ’nin tanımı sınırlandırılmış olup; ETÇ, bir çeşidin eşeyli olarak çoğaltıldığında beklenebilen değişikliklerden, daha az olan küçük genetik değişiklikleri ifade eder. Islahçı hakkı düzenlemesinde genotipten özel olarak bahsedilmekle kastedilen, özelliklerin belirli bir genotipten türetilmesi gereği olup, sadece görünebilir özelliklerin aynı olması yeterli değildir. Başka bir ıslahçının, benzer özellikler gösteren farklı genetik materyaller kullanarak elde ettiği çeşit, ilk çeşidin genotipi tarafından meydana getirilen özellikleri göstermediğinden, bir ETÇ olmayacaktır.
Islahçı haklarına ilişkin düzenlemelerde, ETÇ’nin türetilme usulleri örnek kabilinden sayılmıştır. Buna göre, esas itibariyle türetme, tabii ve sun’i mutant seleksiyonu, somaklonal varyant seleksiyonu, başlangıç çeşidi içinden farklı bireylerin seleksiyonu, geriye melezleme veya genetik mühendislik yoluyla transformasyona uğratılmış bitkilerden elde etme gibi yöntemlerle gerçekleştirilebilir (BitÇeşK m.14/7). Görüldüğü üzere, melezleme ve seleksiyon gibi klasik ıslah teknikleri ve genetik mühendislik tekniklerinden bazıları, esas itibariyle türetilme usulü olarak ifade edilmiştir.ETÇ sahibi, hak sahibinin yetkilendirmesi gerektiği eylemleri yapabilmek için, başlangıç çeşidi sahibinin iznini almak zorundadır. Bu çeşitler, farklılık şartını karşıladığından, başlangıç çeşidi sahibinden izin alınarak, ıslahçı hakkına konu olabilir. ETÇ’nin sahibi bu izni, bir sözleşmeyle veya zorunlu lisans yoluyla elde edebilir. [1]
[1] “Sınai Mülkiyet Hakları Çerçevesinde Yeni Bitki Çeşitleri Üzerindeki Islahçı Hakkının Korunması”, Mustafa Tüysüz, s. 23-26