Bitkinin çeşitli kısımları ıslahçı hakkına konu olabilir mi?

Islahçı hakkının konusunu bitki çeşidi oluşturmakla beraber, bitkilerin canlı varlıklar olması, üreme yeteneklerinin olması ve teknolojik gelişmeler sayesinde, ıslahçı hakkının üzerinde somutlaştığı eşya çeşitlenmiştir. Bitkinin çoğaltılmasına yarayan kısımları yani çoğaltım materyali, bitkinin hasat edilmiş materyali, hasat edilmiş materyalden doğrudan elde edilen mamul maddeler de koruma kapsamında olabilmektedir.

Bitki çeşidini, bir bitki grubu olarak tanımlayan ifade, CPVR m.5/2’de de kabul edilmekle birlikte, m. 5/3’te “bitki grubu” ifadesinin, bitkinin tümünü ve bitkinin tümünü üretebilmeye yetenekli olduğu ölçüde bitki kısımlarını da kapsadığını belirtmiştir. CPVR m. 5/3’teki tanımdan, tek bir bitki hücresinin, bir tam bitkiyi üretmeye yetenekli olması halinde korunacağı anlaşılmaktadır. CPVR, bitkinin kısımlarını “çeşidin unsurları” olarak ifade etmiştir (m. 5/3). Bu terim, UPOV Sözleşmesinde ve hukukumuzda bulunan “çoğaltım materyali” yerine kullanılmaktadır (UPOV m.14; BitÇeşK m.2/ı). Bitki kısımları ifadesi, kolaylıkla ayırt edilebilir olan kök, yaprak gibi bitki organları ve tohum, fide gibi çoğaltım materyalini kapsadığı gibi doku kültürü, hücreler, nükleik asitler (DNA ve RNA), proteinler gibi kolaylıkla ayırt edilemeyen bitki kısımlarını da kapsar. Bunların, bitki çeşidi kapsamı içinde yer alan bitki kısmı olarak değerlendirilebilmesi için, tüm bir bitkiyi üretmeye yetenekli olması gerekir. Diğer bir ifadeyle, bunlar üretildiklerinde bir bitki çeşidini şekillendirebiliyorsa, çeşidin çoğaltım materyali olarak korunacaktır.

Çoğaltım materyali, Kanun’da “Bitkilerin çoğaltımı için kullanılan bütün bir bitki veya kısımları” şeklinde tanımlanmıştır (m. 2/1(ı)). CPVR’nin de 5.3 maddesinde aynı kavramı anlatmak için “bitki kısımları” ifadesi kullanılmıştır. Bu ifadeden, kendisinden bütün bir bitki üretilebilen en küçük birimin korunacağı anlaşılmaktadır. UPOV Sözleşmesi’nde de Kanun’daki gibi “çoğaltım materyali” ifadesi kullanılmıştır. Örneğin tüm bir bitkiyi üretmeye yetenekli olan tohum, fide gibi çoğaltım materyalleri de ıslahçı hakkının konusunu oluşturur.

Hasat edilmiş materyal, çeşidin çoğaltım materyalinden hasat edilen üründür. Hasat edilmiş materyal de aranan şartların yerine getirilmesi halinde hakkın konusunu oluşturur ve korunur.Hasat edilmiş materyalden doğrudan elde edilen mamul maddelere de bazı şartların yerine getirilmesi halinde koruma sağlanmıştır. Örneğin, çilekten elde edilen marmelat, patatesten elde edilen cips, buğdaydan elde edilen un, üzümden elde edilen şarap, ayçiçeğinden elde edilen yağ gibi ürünlere de (bazı şartların yerine getirilmesi halinde) koruma sağlamıştır. Doğrudan elde edilen ürünler dışındaki ürünler için ise, ıslahçı hakkı talep edilemez. Bu nedenle korunan bitkiden elde edilen ilaç, ıslahçı hakkı ile korunmaz. Örneğin korunan çeşidin bir yaprağında, ilaç sanayisi açısından değerli bir kimyasal bulunursa, koruma kimyasal unsurlardan ziyade tüm bitkiye sağlandığından, bir hak elde edilemeyecektir. Bu noktada, ıslahçı hakkı düzenlemelerinde yer alan araştırma istisnası da ıslahçı hakkının kullanımını engelleyecektir.