Neler ıslahçı hakkıyla korunabilir?
Islahçı Hakkı Rehberi Haz 25, 2024
Islahçı hakkının konusu bitki çeşididir. Türk hukukunda bitki çeşidi, 1991 Yeni Bitki Çeşitleri Hakkında Uluslararası Sözleşme’deki tanıma (m. 1/vi) uygun şekilde tanımlanmıştır. Buna göre bitki çeşidi, “ıslahçı hakkının verilmesi için gerekli şartların karşılanıp karşılanmadığına bakılmaksızın, bir veya birden fazla genotipin ortaya çıkardığı bazı özelliklerin kendisini göstermesiyle tanımlanan ve aynı tür içindeki diğer genotiplerden en az bir tipik özelliği ile ayrılan ve değişmeksizin çoğaltmaya uygunluğu bakımından bir birim olarak kabul edilen en küçük taksonomik kısım içerisinde yer alan bitki grubu”nu ifade etmektedir (BitÇeşK m. 2/e). Botaniksel olmayan, bakteri ve virüs gibi mikroorganizmalar ve hayvanlar gibi kompleks canlı varlıklara ıslahçı hakkıyla bir koruma tanınmamıştır.
Çeşit tanımında yer alan “bitki grubu” terimi, bitkinin bir özelliğinin (örneğin hastalık direnci, çiçek rengi), çeşidin kendisini çoğaltmasını sağlamayan kimyasal veya başka tür bir maddenin (örneğin yağ, DNA) veya bir bitki yetiştirme teknolojisinin (örneğin doku kültürü) çeşit tanımına uymadığını ve dolayısıyla ıslahçı hakkı kapsamında olamayacağını açıklığa kavuşturmaktadır. Islahçı hakkı düzenlemeleri, bitki çeşidinin geliştirilmesi usulleri arasında ayrım yapmamıştır. Islahçı hakkı, sadece çeşit üzerinde tanınmış olup, bitki çeşidinin ıslah usulleri üzerinde tanınmamıştır.[1]
Türk hukukunda, Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması Uluslararası Sözleşmesi (“UPOV Sözleşmesi”)’ndeki ve CPVR’deki düzenlemeye paralel olarak, korunacak bitki cins ve türleri açısından bir sınırlamaya gidilmemiştir. Kanun’un 1. maddesinde bu durum “Bu kanun tüm bitki türlerini kapsar” şeklinde ifade edilmiştir.[2]
Islahçı hakkına konu bitkiler, canlı varlıklardır ve üreme kabiliyetine sahiptir. Ayrıca bitkilerin verdikleri ürünler, farklı sektörlerde hammadde olarak kullanılmaktadır. Bu bakımdan ıslahçı hakkının somutlaştığı ürünün ne olduğunun belirlenmesine ihtiyaç duyulmuştur. UPOV Sözleşmesi’nin 14. maddesinde, korunan yeni bitki çeşidinin üç farklı “eşya” üzerinde somutlaşabileceği kabul edilmiştir. Bunlar, çoğaltım materyali, hasat edilmiş materyal ve hasat edilmiş materyalden doğrudan üretilen ürünlerdir. Aynı düzenleme BitÇeşK’nin 14. maddesinde yer almıştır.
Islahçı hakkı, bitki çeşidinin bu üç materyali üzerinde somutlaşmakla birlikte, bazı hallerde, korunan bitki çeşidinden başka bitki çeşitleri, korunan bitki çeşidi ile yakın ilgileri dolayısıyla ıslahçı hakkının kapsamında kabul edilmişlerdir. Yani bu çeşitler üzerinde de korunan çeşidin ıslahçı hakkı sahibinin, yetkileri bulunmaktadır. Bu bitki çeşitlerinin tanımlanması ve unsurlarının belirlenmesi, hak sahibinin yetkilerinin kapsamının belirlenmesi açısından önemlidir. Bu çeşitler ise şunlardır:
(i) Korunan çeşitten esas itibarıyla türetilmiş çeşit
(ii) Korunan bir çeşitten farklı olmayan çeşit
(iii) Üretilmesi için her defasında korunan bir çeşidi kullanımını gerektiren çeşit
[1] UPOV, “1991 UPOV Sözleşmesi Kapsamında Çeşit Tanımına İlişkin Açıklayıcı Notlar”, Çev. IPRA Tarımda Fikri Haklar Ajansı, s. 4.
[2] Bu konuya ilişkin UPOV tarafından hazırlanan ve IPRA tarafından Türkçeye çevrilen “1991 UPOV Sözleşmesi Kapsamında Korunacak Cins ve Türlere İlişkin Açıklayıcı Notlar”a buradan erişim sağlanabilmektedir: https://tarimdafikrihaklar.com.tr/wp-content/uploads/2024/10/Korunacak-Cinsler-ve-Turlere-Iliskin-Aciklayici-Notlar.pdf