Farklılık koşulu: Çeşidin özelliklerinin kendini göstermesi neyi ifade etmektedir?
Islahçı Hakkı Rehberi Tem 03, 2024
1991 UPOV m.1/vi’de çeşidin tanımında, “bir veya birden fazla genotipin ortaya çıkardığı bazı özelliklerin kendisini göstermesiyle tanımlanan ve aynı tür içindeki diğer genotiplerden en az bir tipik özelliği ile ayrılan” ifadesi bulunmaktadır. Keza, aynı hüküm BitÇeşK m.2/e, CPVR m.7/1’de de yer almaktadır. UPOV, “özelliklerin kendini göstermesi” anlayışını benimsemiştir. Bu nedenle ıslahçı hakkı ile ilgili başvuru makamı, çeşidin diğer bilinen çeşitlerden farklı olup olmadığına karar verirken, çeşidin içsel genetik yapısını araştırma konusu yapmayacak, fakat çeşidin diğerlerinden farklı özellikler gösterip göstermediğini inceleyecektir. Eğer ıslahçı bir bitkinin genetik yapısını değiştirebilir ve yapılan bu değişiklik çeşidi tanımayı mümkün kılan morfolojik veya fizyolojik bir özellik açısından olmuşsa, ıslah edilen bu çeşit, farklı bir bitki çeşidi olarak korunabilecektir.
Özelliklerin kendini göstermesi, (kimyasal/biyolojik yapı ile ilgili) fizyolojik veya (dış görünüşle ilgili) morfolojik özelliklere göre belirlenebilir. Örneğin, fizyolojik veya genetik olarak ayırt edilemez bitki, morfolojik olarak ayırt edilebileceği gibi aksi durum da söz konusu olabilir. Bu husus, Amerika Islahçı Hakları Kanunu (Amerikan Plant Variety Protection Act-PVPA)nda, açıkça ifade edilmiştir. Buna göre bir çeşidin diğerinden farklılığı, soyağacındaki bir farklılığın kanıt oluşturabileceği bir veya daha fazla tanımlanabilir morfolojik, fizyolojik veya diğer özelliklere (buğday söz konusu olduğunda öğütme ve pişirme özellikleri gibi) dayanabilir [PVPA m. 2401/(b)-(5)].
Morfolojik özelliklerin belirlenmesi, örneğin elma, armut, ayva gibi meyvelerde, çanak, çiçek zarfı, calyx tube, carpels, meyve göbeği, corelines, renk, benek, etli kısmın tip ve rengi, şekli, olgunlaşma mevsimi, genişliği, kabuğu, gövdesi ve kullanımı gibi meyve karakterleri üzerinde temellenmiştir. Diğer bitkilerde, tomurcuklar, ağaç kabuğu rengi, yapraklar, bitki şekli, sertlik, genişlik ve sağlamlık yönünden yapılabilmektedir. Bununla birlikte, bu sistem sadece çeşitlerin sınırlı bir miktarı için pratik olup, büyük yetenek ve tecrübe gerektirir. Morfolojik ve kimyasal yapının belirlenmesinde yeni yöntemler de kullanılmaktadır. Elektron mikroskop taramasının kullanılması, tomurcuk, yaprak ve polen yüzeyi üzerindeki yeni morfolojik ayrıntılar, çeşidin tanınmasını mümkün hale getirmiştir. Bu tür teknolojik işlemlerle bitkilerin kimliğini tespit etme, botanik enstitülerinde profesyonel bir kişi tarafından yapılabilecektir.
Diğer yandan, morfolojik farklılıklar dış görünümle ilgili olduğundan laboratuvarda inceleme yapmaya gerek kalmadan açıkça ayırt edilebilir. Ancak fizyolojik farklılıkların, özellikle istenen dayanıklılıkların görülmesi, çeşidin laboratuvarda test edilmesine bağlıdır. Eğer bu çeşit bir metot, bitki çeşidini yukarda bahsedildiği gibi tam bir tanıma ve tasvire götürmezse, ıslahçı hakkı verilmeyecektir. Sonuç olarak, çeşidin ayırt edilebilirliği yapılacak teknik incelemeden sonra belirlenebilir.
BitÇeşK m. 39 vd. ve CPVR m. 55 vd. gereğince bitki ıslahçı hakkı başvurusu yapıldığında, çeşidin teknik incelemesi yapılmak üzere, başvuru makamı veya onun yetkili kıldığı kuruluşlarca çeşit yetiştirilecektir. BitÇeşK m. 39/6’da, çeşidin teknik bakımdan incelenmesi ile ilgili uygulamaların usul ve esaslarının yönetmelikle düzenleneceği ifade edilmiştir. BitÇeşK Yön. m. 17/4’te FYD testlerinin yapılmasında o bitki türü için UPOV ve CPVO teknik prensiplerinin esas alınarak, Bitki Özellik Belgelerinde belirtilen esaslar ve test kriterlerinin uygulanacağı; başvurusu yapılan bitki türünde UPOV ve CPVO tarafından belirlenmiş kriter ya da özellik belgesi yoksa kuruluşun incelemeyi belirlediği kendi kriterleri açısından yapacağı ifade edilmiştir. CPVR’de, bu inceleme için İdari Konsey (Administrative Council) tarafından test rehberlerinin yayınlanması öngörülmüştür (m. 56/2). Örneğin, Lycopersicon lycopersicum L. Karsten ex. Farw. (domates) için DUS testi protokolü hazırlanmıştır. Bu testte, incelenecek karakteristikler belirlenmiştir. Buna göre, bitkinin büyüme tipi, yaprağın özellikleri, çiçek sapının özellikleri, (meyvenin şekli, rengi gibi) meyveye ilişkin özellikleri, zararlılara dayanıklılık özellikleri incelenecektir. Yine, mevcut UPOV test rehberlerinden de yararlanılabilir. UPOV, test rehberlerinde, her bir karakteristik içinde olası tüm varyasyonları ayırt etmek için, ilgili tüm özellikler sınıflara ayrılmıştır. Bu varyasyonlar, çiçeğin rengi, bitkinin boyu, yaprağın şekli, gövdenin kalınlığı, petalin uzunluğu gibi morfolojik veya soğuğa veya hastalığa dayanıklılık gibi fizyolojik olabilir. Genel olarak, ıslah edilmiş en az bir karakteristikle meydana getirilen en az bir farklılık çeşidin farklı olduğunu gösterebilir.
UPOV rehberinde, özelliklerdeki farklılığın tutarlı ve açık olması halinde, çeşidin açıkça ayırt edilebilir olabileceği ifade edilmiştir. Tutarlı farklılık, yetiştirme denemelerinde incelenen özelliklerin yeterli şekilde durulmuş olmasını gerektirir. FYD testlerinde deneme süresi, süs bitkilerinde en az bir, çok yıllık tarla bitkileri ve ağaçlarda üç, diğer türlerde ise iki yetiştirme sezonudur (BitÇeşK Yön m.17/2).