Islahçı hakkının sınırlandırıldığı haller: Çiftçi istisnası nedir?
Islahçı Hakkı Rehberi Ağu 04, 2024
Islahçı hakkına özgü bir sınırlandırma hali olan çiftçi istisnası, hak sahibi ile çiftçiler arasındaki menfaat dengesinin gözetilmesini amaçlar. Bu istisna, bitki çeşitleri için patent koruması ile ıslahçı hakkı düzenlemeleri arasındaki temel farklardan biridir. Nitekim bu istisnaya tekabül eden bir imtiyaz, patent düzenlemelerinde bulunmamaktadır. Bu istisna altında ıslahçı hakkı düzenlemeleri, korunan çeşitten üretilen tohumları kullanması için çiftçilere izin verir.
1991 UPOV Sözleşmesi, çiftçi istisnası konusunda üye ülkelere seçim hakkı tanımıştır (m. 15/2). BitÇeşK’da bu istisna tanınmıştır (m. 17). Çiftçi istisnasının uygulanmasına ilişkin esaslar, 12.08.2004 tarih ve 25551 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Çiftçi İstisnası Uygulama Esasları Yönetmeliği”nde (“Çiftçiİst Yön”) düzenlenmiştir. Çiftçi istisnası, CPVR’nün 14. maddesinde de düzenlenmiş, ayrıca, Tarımsal İstisna (Çiftçi İstisnası) uygulamasını düzenleyen 24 Temmuz 1995 tarihli 1768/95 sayılı Tüzük ile detaylandırılmıştır.
Çiftçi istisnası, ıslahçının hakkı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir zira, çiftçiler yeni çeşitlerin alıcılarıdır. Bu istisnayla, çiftçilere önemli bir ekonomik destek sağlanmaktadır. Çiftçiler için, gelecek yıllardaki üretimleri için hasat ettikleri tohumları saklamaları, satabilmeleri ve değiş-tokuş edebilmeleri olağan bir uygulamadır. Çiftçilerin kendi çiftliklerinde çoğaltım amaçları için, kendi hasat etmiş oldukları ürünleri kullanabilmeleri, çiftçi istisnasının temelini oluşturur. Çiftçi istisnası, çiftçilere, gelecek yıllarda kullanmaları için tohumları depolamalarına izin verir. Bu istisna, tohumların yem veya gıda olarak satılması dışında ikincil kişilere tohum olarak kullanılması amacıyla satışına izin vermez.
Çiftçi istisnası şu örnekle daha iyi anlaşılabilir: Tohum şirketinden satın alınan tohum ekildiğinde daha fazla tohum doğurur. Böylece ekilen tohumdan daha fazlası hasat edilmiş olur. Hasat edilmiş tohum, insanlar için gıda, hayvanlar için yem olarak satılabileceği gibi, yeniden üretilebilmesi için tohum olarak da satılabilir. Örneğin, tohum yoluyla çoğaltılan buğday bitkisi üzerinde ıslahçının, tohum üretmek ve o tohumu satmak hususunda münhasır bir hakkı vardır. Buna karşılık, bu tohum, çiftçiye bir kez satılınca, çiftçi tohumu ekerek ondan bitki yetiştirebilir ve o bitkiyi (tohum olarak değil, örneğin un yapılması için) satarak kazanç sağlayabilir. Tohumluk dışında buğdayın satışından elde edilen kazanç, ıslahçının değildir ve bu buğdayı satış eylemi, ıslahçının münhasır haklarına bir ihlal oluşturmaz. Benzer şekilde, eğer bitki ıslahçısı sertifikasına sahip bir ıslahçı, tohumları bir çiftçiye satar ve çiftçi aldığı tohumu ekmeden tohum olarak da satabilir, bu da ıslahçının münhasır hakkına bir ihlal teşkil etmez. Buna karşılık, tohumu ekip onu çoğaltıp ve sonra elde ettiği yeni tohumları satarsa bu fiil ıslahçı hakkını ihlal eder.
1991 UPOV, çiftçi istisnasının, “makul sınırlamalar içinde olmasını ve ıslahçının hukuki çıkarlarının güvenliğine bağlı olarak’ dar düzenlenmesi”ni önermiştir (m. 15/2). Bu nedenle istisnanın niteliği belirlenirken, çiftçilerin korunması yanında, ıslahçıların çıkarlarına da dikkat edilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla, istisna sınırsız olmayıp, ıslahçının haklarını sıfırlayan eylemlere izin verilmeyecektir. Nitekim, CPVR ve hukukumuzda, çiftçi istisnası, çiftçiye çoğaltım materyalini ekmek için saklamasına izin vermekte, buna karşılık, satılmasına izin vermemektedir (CPVR m. 14; BitÇeşK m.17). CPVR m. 14/1 ile aynı şekilde düzenlen BitÇeşK m. 17/1’e göre çiftçi istisnası, hak sahibinin münhasır yetkilerine aykırı olmamak şartıyla, tarımsal üretimin korunması ve kollanması amacıyla, çiftçilerin kendi arazilerinde yaptıkları üretim sonucunda elde ettikleri ürünlerden, yine kendi arazilerinde yapacakları yeni üretimler için, hibrit ve sentetik çeşitler hariç olmak üzere, korunan çeşidin çoğaltım materyalini kullanmaya yetkili olduğu şeklindedir. Bu düzenleme uyarınca hukukumuzda saklı tohumun satışına izin verilmemiştir.